 Crtež: Ule Montelius (Švedska) |
Novostvorene države na Balkanu popunjavaju prazninu istorije tuđim tekovinama
Prema nekim tumačenjima gusle su gudački, „stepski instrument“, koji su Srbi iz stepa Rusije tokom seobe prenijeli u Evropu, gdje je prihvaćen i od strane drugih, uglavnom susjedskih naroda, a kod Srba su postale nacionalni instrument, u onom smislu u kom je balalajka ruski, a kastenjete španski nacionalni instrument.
Piše:Vuk Cerović
Po drugim tumačenjima gusle su muzički instrument sa područja Balkana.
Naziv „gusle“ dolazi od praslovenske reči „gǫdsli“, što znači „žica“.
Prvi pomen gusala, koliko sam uspio da pronađem u literaturi, je jedan vizantijski zapis iz sedmog vijeka,
Gusle su instrument poznat brojnim evropskim, azijskim i afričkim narodima. Znali su ih: Sloveni, Vizantijci, Lužički Srbi,Turci, Sirijci. Jedno od prvih djela Hansa Kristijana Andersena je roman „Guslač“,
Poznata je legenda da je Stefan Nemanja sa guslama dočekao Fridriha Barbarosu kada se sa njim sreo u Nišu.
O širokoj rasprostranjenosti gusala svjedoče i njihovi nazivi na brojnim jezicima u Evropi. Gusle na njemačkom jezuku su Serbisches Intrument, na poljskom prymitywny instrument smyczkowy, na španskom instrument de los pueblos eslavos, de los Balcanes, na katalonskom gusle serbi...
Gusle su bile prisutne kod Srba u svim srpskim krajevima, prvenstveno u Crnoj Gori, Hercegovini, Krajini, Dalmaciji, koju su do kraja devetnaestog vijeka u najvećem broju naseljavali Srbi pravoslavci. Ruski činovnik, koji piše o susretu Petra Petrovića Njegoša i Ali-paše Rizvanbegovića u Dubrovniku (1842. godine) napominje da je trećina Dalmacije katolička.
Kako su ove krajeve naseljavali pretežno Srbi pravoslavci, a kasnije: „Srbi sva trizakona“, (Vuk Karadžić), što će reći: pravoslavci koji su postali katolici i muslimani, logično je da su i oni zadržali gusle i junačku pjesmu kaodio svoje nacionalne kulture i tradicije.
Narodi, koji su se graničili sa Srbima, zbog interakcije kulturnih veza i običaja, a prvenstveno Arbanasi iz Kuča, Malesije i Skadra, od kojih su neki pravoslavci, neki katolici, a neki muslimani, prihvatili su srpski instrument kao svoj i uz njega pjevali svoje epske pjesme. Odnosi između njih i Srba iz Crne Gore prožimali su se kroz vjekove, o čemu svjedoče legenda i istorija, te srpski pisci iz tih krajeva; Marko Miljanov, Stefan Mitrov Ljubiša i ini. Ova plemena preplitala su se u tolikoj mjeri da je danas teško utvrditi koje su porodice porijeklom Srbi, a koje Albanci. U tim krajevima i tada i danas živjeli su relativno skladno i Srbi i Arbanasi, svi su govorili „naški i arbanaški“. I jedni i drugi su svojatali iste junake, koje je u to vrijeme, u srednjem vijeku bitno određivala vjera, a ne nacija, pošto su nacije definisane najčešće u devetnaestom stoljeću. Legendarni junak Đurađ Kastriot Skenderbeg, Srbin (Vikipedija), sin Jovana Kastriota, čovjeka koji je izdašno pomagao građenje Hilandara i Vojislave, prihvaćen je od Albanaca kao legendarni junak Gjergj Kastrioti; Đerđ Kastrioti Skenderbeg, vjerovatno najpoznatiji albanski epski junak.
U naše vrijeme poznog „nacionalnog osvješćenja“ neke nacije, su, zahvaljujući sticanju istorijskih okolnosti formirale države na Balkanu, mada ih nikada ranije nijesu imale, kao ni državnu, odnosno, nacionalnu istoriju. Bez kulturnih osobenostii, istorijske tradicije i pamćenja, one su odmah pohrlile ka prisvajanju tuđeg kulturnog blaga. Tako se danas govori o hiljaljdugodišnjoj hrvatskoj državi, iako svako, ko makar malo poznaje istorij, zna da je hrvatska država stvorena u državnom obliku u dvadesetom stoljeću, a da je Albanija formirana voljom zapadnih velikih sila poslije Balkanskih ratova. Hrvati u Boki Kotorskoj nikada nijesu imali nikakvu državnu organizaciju, ni nacionalno preimućstvo. Boka je sve do kraja Prvog svjetskog rata bila u sastavu Austrougarske, a prije toga vjekovima, sve od vremena Nemanjića, u sastavu Mletačke republike. Zato danas djeluje smiješno kada Hrvatska pseudoistorija svojata Bokeljsku mornaricu, koja je bila više folklorna, nego vojna organizacija. Katolici u Boki Kotorskoj velikim dijelom su porijeklom iz Crne Gore, pravoslavci koji su prešli u katolicizam. Dokaz više ovoj tvrdnji nalazimo u Njegoševom svjedočenju o Ivanovićima iz Dobrote, Srbima katoličke vjere, njegovim prijateljima.
Novonastale države poput Albanije, Makedonije,Hrvatske, Bosne i Hercegovine, žele da popune istorijsku prazninu svoga postojanja, i zbog toga posežu za srpskom kulturom, umjetošću i junacima. Na žalost tih kvaziistoričara i političkih elita definiciju istoričara postavioje još Aristotel i ona se do danas nije mijenjala - istoričar piše kako je bilo, a pisac kako je moglo biti.
Iz ovog razloga je važno da Srbi imaju relevantno naučno tijelo koje će stalno svijetu prezentovati našu umjetnost i kulturnu baštinu i uporno se i dosljedno boriti protiv falsifikovanja istorije, koju forsiraju političke elite nekih balkanskih država i njihovi lažni istoričari. Treba svjetsku naučnu javnost stalno podsjećati na istorijsku istinu, pa kada neki hrvatski političar ustvrdi da u Boki ima stotinu hrvatskih crkava, a nema ni jedna, ali ima katoličkih, čitalac i kulturni poslenik u svijetu će znati da tu nijesu živjeli nikakvi Hrvati, već Srbi, ili Crnogorci katolici, i brojne italijanske porodice. Istorijska istina je da su te crkvegradili pounijaćeni Srbi,odnosno Crnogorci, i Italijani,činovnici Mletaka, te da te crkve nikakve veze nemaju sa Hrvatima i Hrvatskoj.
Izrada i simbolika gusala
Gusle se, kao i mnogi drugi instrumenti grade od raznih materijala, nekada čak i od kamena, ali najčešće od javorovog drveta, i to nimalo slučajno. Javor je drvo pogodno za obradu, plemenito drvo. To drvo ima veću čvrstinu od lipe, lako se obrađuje, a zbog čvrtine ima akustičnost.
Mnogostruka je simbolika gusala, od samog izbora drveta do izrade. Po nekim tumačenjima javor spada u najcjenjenije vrste drveta, ne samo kod Slovena, već i u svijetu U Japanu javor je simbol inteligencije, a u Kanadi javorov list je na državnoj zastavi.
U našim narodnim vjerovanjima ovo drvo široke krune i čvrstog razgranatog korijena simbolizuje jedinstvo prošlog i sadašnjeg, simbolizuje savremeni život čvrsto ukorijenjen u onom što je prošlo. Javor sibolizuje razgranato porodično stablo, a vezuje se sa svijetom predaka, za kult mrtvih. Koliko je bio cijenjen u narodu vidi se i po tome što su iz te riječi izvedena i neka ljudska imena i nazivi brojnih toponima, planina i lokaliteta.
Karlica gusala je prsvučena jarećom, ili jagnjećom kožom, posebno pripremljenom, činjenom. Drška je često ukrašena prepletenim zmijama, a u zadnje vrijeme bareljefima sa likovima junaka iz naših junačkih pjesama, ili iz srpske istorije. Glava gusala najčešće je izrađena u vidu kozjih rogova, orla, dok je gudalo ponekad u obliku zmije. Na instrumentu je sve simbolično, ili tumači žele da tako vide. Savijena zmija je kao vrijeme koje teče, usporeno vrijeme, kao neostvareni uroboros, oslabljeno zlo. Orao je simbol visine, uzleta, pobjede, jasnog viđenja, slobode, što i jeste vizija guslarske narodne junačke pjesme, suda poezije. Kozji rogovi asociraju na pastirsku tradiciju.
Uticaj gusala na srpsku epsku poeziju i na formiranje srpske nacionalne svijesti
Malo je naroda u svijetu na koje je neki muzički instrument uticao tako temeljito i duboko kao što su gusle djelovale na sudbinu srpskog naroda, na srpsko nacionalno biće. Srpsku svijest oblikovalo je i očuvalo nekoliko činilaca kroz milenijumsko trajanjenje; pravoslavna religija, uticaj Vizantije sve do Stare Grčke, učenje Svetoga Save, hrišćansko milosrđe, junačka narodna pjesma kao nastavak klasičnog herojskog grčkog epa od „Ilijade“ i „Odiseje“ do Njegoša, Vukovo oblikovanje srpskog jezika i gusle. Nije slučajno poznati njemački filolog Grim, a kasnije i sam Gete, u srpskoj narodnoj pjesmi našao umjetničku ljepotu ravnu klasičnoj grčkoj umjetnosti, jer naša epska, narodna pjesma, je direktni nastavljač herojskog grčkog epa. Mada je iskazana drukčijim stihom i drugim literarnim sredstvima, zadržala je sve ono što je krasilo neponovljivu starogrčku poeziju i neprevaziđenu grčku tragediju. Naša poezija je, kao i grčka, pjevala sudbinu običnog čovjeka iz naroda, epskog kolosa, heroja bez mane i straha, mudrog junaka spremnog na svjesnu žrtvu, čovjeka neprikosnovenih moralnih nazora, suprostavljenu, kao u „Ilijadi“, volji bogova. U svakoj našoj junačkoj narodnoj pjesmi može da stoji kao moto prvi stih „Ilijade“ „Srdžbu mi pjevaj, boginjo, Ahileju, Peleja sinu pogubnu“.
U svakoj našoj epskoj pjesmi junak ispunjava sudbinu Davida, „sirak tužni bez nigđe nikoga“, bez nade i u koga „do u Boga i u svoje ruke“ (Njegoš, „Gorski vijenac“), svjestan da u konačnom ne može da pobijedi, ali može da se neprekidno bori, da svojom smrću dozove sljedećeg borca da nastavi gdje on stade. Oko njega je stoljećima tamno more Turske carevine, a on nejak i samotan kao Bolani Dojčin „klikuje Baja i Novaka“ poput Raduna iz „Gorskog vijenca“, a zna da je sam pod nebom, da je Bajo davno poginuo na Vrtijeljci, a Novak nestao na planini Romaniji, ali nije nestao herojski duh u junaku, koji je svjestan ishoda i zna narodnu mudrost vazda potvrđivanu u našem narodu: „Ne boj mi se, mio pobratime, ne boj mi se, dobra biti neće“.
Trebalo je istrpjeti petsto godina bez snage, bez perspektive, bez nade, u ropstvu svakodnevno „gubiti sebe u gorega“ (narodna pjesma), a kukati kad boljega pobijediš, kao što je zakukao Marko Kraljević kad je pogubio Musu Kesedžiju „Jao meni do Boga miloga, gdje pogubih od sebe boljega“.(„Marko Kraljević i Musa Kesedžija“)
Junak narodne pjesme je čist kao Homerov Grk, otjelotvoreni etos, nepotkupljiv do poslednjeg daha, do samrtnog ropca, sudi sebi i drugima „ni po babu, ni po stričevima, već po pravdi Boga istinoga“. (narodna pjesma).
Taj se junak u narodnoj pjesmi, uoči unaprijed izgubljenog boja u kom je imao izgleda samo da junački pogine, odmah poslije pričešća, koje je primao da bude spreman i pripravan da umre, privolio „carstvu nebeskome“, slavi i besmrtnosti.
„Guslarev san o slobodi i jeste ono nebesko carstvo. Ono nije na nebu, već u poeziji.“ (Pajko Petrov Nogo)
Hrišćanska religija u verziji Svetoga Save, trpeljiva i pomiriteljska, narodna pjesma koja nije krik bespomoćnog očajnika, već bojni poklič samouvjerenog pobjednika, uz Vukov jezik i Njegoševo filozofko promišljanje svijeta, stvorili su, oblikovali i održali Srbina i definisali njegov nacionalni identitet, sve uz „zvuke divnijeh gusalah“. (Njegoš, „Gorski vijenac“) Gusle tu nijesu samo muziča pratnja, već objava junaka, produženje portreta. Gdje su se čule gusle glasio se junak.
Tako Karađorđe, jedan od prvih iz „mrtvijeh Srba dozva, dunu život srpskoj duši“ (Njegoš, „Gorski vijenac“), koja je u srpskom narodu sijala jednakim sjajem kroz vjekove.
Bezimeni srpski pjevač, često slijep, darovit i mudar kao Iguman Stefan, pjevao je „pokoljenje za pjesnu stvoreno“. (Njegoš, „Gorski vijenac“)
Junak naše narodne pjesme, apsolutno ostvaren, bio tu kada je trebalo, uvijek gotov, „kadar stići i uteći i na strašnom mjestu pričekati“ (narodna pjesma). On će da „dovijek živi“, jer „imao se rašta i roditi“.
Taj junak, kao Ahil, kao Hektor, kao Paris, ili Odisej, zna da je život borba, da je istorija i trajanje Srba samo beskrajni niz borbi u neprekidnom trajanju, da je tako i da će tako uvijek biti.
„Sve su naše glave izabrane,
Momci divni, isto ka zvijezde;
Što su dosad ove gore dale,
Svi padali u krvave borbe,
Pali za čest, ime i slobodu.
I naše su utirali suze
Vješti zvuci divnijeh gusalah“ (Njegoš, „Gorski vijenac“)
Umirao je taj junak viteški, svjesno uvjeren da „na groblju će iznići cvijeće/za daleko neko pokoljenje.“ (Njegoš, „Gorski vijenac“)
Tako je pjevao i Jovan Jovanović Zmaj.
„Ti grobovi nisu rake,
Već kolevke novih snaga“ (Jovan Jovanović Zmaj „Svetli grobovi“)
Bez gusala ne bi nastala, ni trajala naša narodna poezija. Kako su pjevači bili često nepismeni pjesmu su „držali u pameti“, u pamćenju, kroz vjekove. Tako je pjesma neprekidno rasla i stalno se mijenjala, sve do Vuka, pa, iako je smislio daroviti pojedinac, dorađivali su je mnogi talentovani stvaraoci, dok se prenosila sa koljena na koljeno, ugrađujući u nju svoj talenat i svoje umijeće, zbog čega je ona zaista narodna tvorevina.
Gusle u svakoj kući
Kod Starih Grka leutari su bili uvažavani kao pjevači koji su pronosili slavu junaka, ipak leuta nije imala takav uticaj na razvoj narodne svijesti kao gusle kod Srba. Dok je u Staroj Grčkoj cvjetala umjetnost, svirali su se brojni instrumenti; leuta, citra, lira, frula i organizovale smotre i takmičenja kroz koje je narodni stvaralac mogao da pokaže bezboroj svojih talenata u slobodnoj zemlji dostojnoj čovjeka i dostojnojdivljenja, a u porobljenim srpskim državama opstale su jedino gusle.
Vuk Karadžić, neprikosnoveni stručnjak i tumač, narodne pjesme je podijelio na muške i ženske, i to je bila tačna podjela. Ženske narodne pjesme, po Vuku, pjevaju i žene i djevojke i muškarci. Kod njih se više gleda na pjevanje, a manje na sadržaj.
U muške narodne pjesme Vuk je uvrstio pjesme koje pjeva jedan pjevač, a ostali slušaju. Kod njih se pažnja poklanja sadržaju, a ne pjevanju. To je definicija muške, guslarske narodne pjesme. Guslar je u srpskim krajevima, posebno u Crnoj Gori i Hercegovini, zauzimao počasno mjesto za stolom, uz domaćina i kuma. Guslar je bio važan, a ako je domaćin guslao, a mnogi su znali da guslaju, činio je to ozbiljno i svečano, u važnim, svečanim prilikama. On je guslao i pjevao, a slušala je cijela porodica.
U Crnoj Gori i Hercegovini svaka kuća imala je gusle. One su bile zaštitni znak, znak pripadnosti narodu.
„Danu Vuče iz Lješeva Stupa,
Uzmi gusle da nas razgovoriš,.
Kad je dobro, neka je i bolje“. Njegoš, „Gorski vijenac“)
U našoj narodnoj poeziji većina junačkih narodnih pjesama je ispjevana našim nacionalnim stihom dominantnim u epskoj poeziji – desetercem, a ženske narodne pjesme, lirske, ispjevane su najčešće osmercem, mada su pjesnici i guslari u novije vrijeme pokazali da se junačka narodna pjesma može lijepo pjevati i osmercem.
U nekoj dubljoj analizi narodne epike kod raznih naroda moglo bi se dokazati da je određeni stih karakterističan za svaki narod, kao što su za naš epos karakteristični deseterac i osmerac.
Deseterac je udoban za guslara jer mu dozvoljava da se „razmahne“, da pusti glas i da pokaže mogućnosti i tonalitet sopstvene interpretacije. Svaki guslar ima svoj stil pjevanja, karakterističan samo za njega. Istina, naša narodna poezija poznaje i dvanaesterac, stari stih, mada je njime ispjevano veoma malo pjesama uglavnom bugarštica (bugariti – tužiti, naricati).
Gusle su bile instrument koji se uzima u svečanim prilikama, u zgodi značajnoj za kuću, za pleme, za narod. U patrijarhalnom društvu koje su oblikovali muškarci ratnici, guslar se prihvatao gusala u ozbiljnim i važnim trenucima, u veselju, radosti, po rođenju muškog djeteta, na krštenju, na važnim zborovima seoskih, plemenskih, narodnih prvaka. Gusle su se čule u manastirima, u hanovima i kafanama gdje se ozbiljni ljudi sastaju,
Guslar je pjevao junačku pjesmu uoči bojeva, nimalo slučajno. Zvuk gusala povezivao je borce koji se spremaju za bitku sa prošlim bitkama i nekadašnjim junacima. Guslar im je predočavao normu, uzus i obrazac, pokazivao im kakvi treba da budu, da ostanu dostojni sinovi svojih predaka i dostojni starih junaka. A sam zvuk nije bio samo oplemenjeni bojni poklič, već ujedno i tugovanka, dostojanstvena tužbalica za još živim junacima.
Zvuk gusala bio je ona svijetla nit koja povezuje žive i mrtve, onako kako glas lame koji doziva umirućeg u „Tibetanskoj knjizi mrtvih“, usmjerava dušu umrlog da ne skrene sa puta ka nirvani, a ustvari drži ga u vezi sa onima koji su živi. Tako isto i svijeća koja se pali na grobu, ne osvjetljava samo put duši umrlog prema raju, već joj pokazuje da nije prekinuta veza između mrtvih i živih, da smo svi u jedinstvenom svijetu.
Poslije bojeva i pogibija, poslije junačkih megdana, javljao se guslar da procijeni i potvrdi veličinu pobjede, nesreću poraza, da kaže sud o događaju i junaku. Toje bio sud istorije sve dodvadesetog vijeka, ali i konačni sud poezije, život, ili smrt.
„Blago tome ko dovijek živi,
Imao se rašta i roditi“... (Njegoš „Gorski vijenac“)
Gusle su u srpskom narodu bile sredstvo informisanja, glas i sluh. Na vašarima, na skupovima nedjeljama i praznicima ispred crkve, tamo gdje je smio i mogao, guslar je pjevao o bitkama i junacima iz raznih srpskih krajeva.To je bilo saznanje da i tamo žive Srbi, da ih ima, da su isti, da su jedno i zajedno, a to saznanje je ulivalo vjeru u budućnost i nadu u pobjedu. Koliko je meni poznato, jedino su Jevreji i Srbi u ropstvu uspjeli da kroz vjekove sačuvaju nadu u oslobođenje i vjeru u spasenje.“Dogodine u Jerusalimu!“. To, „dogodine“ čekali su hiljadu godina, ali su dočekali.
Guslar je bio vjesnik novog i prorok budućih događaja. Možemo samo zamisliti kakav je značaj imala uoči i u toku srpskih ustanaka pjesma Filipa Višnjića „Početak bune na dahije“, u kojoj se i nebo opredjeljuje za ustanak, a ne samo narod. Poznato je da su Srbi uoči boja dovodili guslara na prvu liniju da gusla i da pjeva, ali tako da ih čuju i Turci na svojim položajima. To je bila poruka neprijatelju da mu neće biti lako, poruka prkosa, nade i samopouzzdanja.
“Sam Vuk je ostavio dosta podataka o pevačima i epskih i lirskih narodnih pesama. Na njegovom spisku nalazi se ukupno 77 pevača, od čega 25 anonimnih, premda se danas smatra da ni taj spisak nije potpun... U ta vremena jedini profesionalni pevači bili su slepci koji su išli od kuće do kuće, pevali pesme i zatim od domaćina dobijali ponešto zauzvrat. Kako je Vuk zapisao„a o praznicima idu k manastirima i k crkvama na sabore i panađure, pa pjevaju po čitav dan.
Slepe pevačice su listom bile rodom iz Srbije ili Srema, a u krajevima u kojima su živeli bili su gotovo jedini prenosioci epske poezije...Pevačice su često opori patrijahalni duh epskih pesama obogaćivale i donekle ublažavale elementima koje su više odgovarali lirskim tj. ženskim pesmama.„ (Jovan Deretić, ,“Srpska narodna epika“.)
I Deretić ukazuje na činjenicu da su se poslije sloma Prvog srpskog ustanka mnogi guslari preselili u Vojvodinu, tada austrijku teritoriju i sa sobom prenijeli svoje umijeće guslanja i svoje znanje narodnih junačkih pjesama.
Ako pogledamo spisak guslara od kojih je Vuk zapisivao pjesme vidjećemo da su živjeli u svim srpskim krajevima, kako onim u kojima su živjeli Srbi pravoslavci, tako i Srbi muhamedanci i Srabi katolici. Za Vuka Karadžića oni su bili „Srbi sva tri zakona“, a to mišljenje bilo je blisko i Njgošu, Jovanu Jovanoviću Zmaju i mnogim drugim mudrim Srbima.Nažalost, neukost, sebičnost i vjerska isključivost srpskih vladara u devetnaestom vijeku nije prepoznala značaj ove ideje, već se resko suprostavila katolicizmu i islamu, što je našu noviju istoriju ispunilo krvavim međusrpskim sukobima.
Poznati srpski pisci oguslama
Petar Petrović Njegoš, najveći srpski pjesnik i mislilac, ovjenčao je gusle slavom i oko njih naslikao veličanstveni oreol. U svom privatnom životu guslao je često. Po svjedočenju putopisaca, Ljubomira P Nenadovića, Matije Bana i savremenika, pred Biljardom, ili u bilijarskoj sali, gdje su se sabirali najviđeniji Crnogorci, svake noći čule su se gusle i junačka pjesma. Tu se skupljalo samo muško društvo, razgovaralo se o svemu, a na kraju, guslar bi otpjevao junačku pjesmu.
Samo u „Gorskom vijencu“ u desetini stihova pomenute su gusle, za koje se vezuje: veselje, optimizam, samouvjerenost, poruka, glas o sebi, sud naroda, voh populi, sud istorije, sud poezije, najviše vrednovanje junaka.
„Bog da prosti vesela praznika!
Donesite đeco one gusle,
Duša mi ih vaistinu ište,
Da propojem odavno nijesam.“ .(Njegoš, „Gorski vijenac“)
I Njegoševa deviza „Neka bude borba neprestana“ i Vukova „Neka bude naša slava“ vezuju se za ono vrijeme i za sva vremena.
I ne samo Vuk i Njegoš, nego nema značajnog srpskog pisca koji je opisivao istorijske događaje i junake, a koji nije pominjao gusle i guslare; Zmaj, Šantić, Jovan Dučić, Isidora Sekulić, Ivo Andrić, Mihailo Lalić, Rajko Petrov Nogo....
Isidora Sekulić kaže: “Oružje, ikona, svetinja naroda jesu gusle, melodija koja je dosad Srbina sokoliti znala. Pa ne samo u njemu, nego čak i u Turčinu, koji je znao da su gusle sredstvo, koje Srbe na noge dižu, koje ga onako neodoljivo u boj nose, i koje mu u poslednjem času novu snagu pribavljaju
One kad-kad zvuče tako tiho, tako bojažljivo, kao da oplakuju gorku sudbinu Srbinovu. Ta tiha melanholija, to žaljenje, ti zvuci koji čoveku do dna duše dopiru, pobuđuju u njemu tužne osećaje, suze mu nateruju, ti zvuci sadrže u sebi ipak nešto strašno, nešto osvetničko, što čoveka obodrava i oduševljava“
Naš veliki pjesnik Aleksa Šantić doživljavao je gusle kao veličanstveni hram, koji je Srbin podigao sebi i posvetio junaštvu, patnji i pobjedi.
„Sjajni hrame, u kom Srbin čuva
Svoje ime, svoj amanet sveti,
Oj, vi gusle od javora suva,
Vašem zvuku moja duša leti“...
On je duša kojom Srbi dišu
I vjekovi srpskih pokoljenja,
On je knjiga u kojoj se pišu,
Naši jadi, naša iskušenja“... (Aleksa Šantić, „Guslama „)
„Naš seljak i kad nije znao trideset pismena svoje azbuke nosio je na svojim usnama hiljade stihova o svojim carevima, kraljevima, despotima, velikoj vlasteli i velikim herojima..., srpski seljak je sam stvarao stihove. Zato srpski narod i nema drugog primera nego u slepom Omiru, koji je verovatno, ako je postojao, mogao biti samo jedan ahajski Višnjić“ (Jovan Dučić)
Čije su gusle
Gusle su obilježile našu istoriju, oplemenile herojskog Srbina i razvile našu narodnu epsku pjesmu.
Početkom dvadesetog vijeka, kada su se Srbi počeli okretati protiv Srba, guslari su zarad ličnih interesa i političkih opredjeljenja počeli naglo da se kvare. Mihailo Lalić opisuje situaciju na Cetinju poslije završetka Prvog svjetskog rata, gdje na jednom ćošku guslar pjeva pjesme u kojem se slavi kralj Nikola, a na dugom drugi guslar pjeva pjesme u kojima se kralj izvrgava ruglu.
Gusle su se slušale i u turskim kućama. Bilo je guslara, raje, koji su na čardacima lokalnih begova pjevali pjesme o turskom junaštvu, a narod ih je potcjenjivački zvao begovski guslari.
U naše savremeno doba, u kojem vlasti pojedinih novostvorenih država nastalih iz Jugoslavije hoće da se ulaguju Zapadu pa forsiraju lažne istoričare da pišu o tome kako stanovnici te države nijesu Srbi, kao u zvaničnoj Crnoj Gori, gusle su instrument koji se zvanično ne pominje i ne sluša.
„Na laži se gradi svjetski poredak“. (Kafka „Proces“).
Na tlu nekadašnje Jugoslavije od srpskog jezika se stvaraju novi parajezici, crnogorski, bošnjački, da se pokaže kako te nacije nemaju nikakve veze sa Srbima, istovremeno stigmatizujući sve srpsko, u skladu sa zvaničnom politikom zapadnih sila, koje pokušavaju da nam sve otmu i da srpski narod rasparčaju na beznačajne skupine. Tako bošnjački nazovi istoričari tvrde da su Bošnjaci autohtoni narod na Balkanu, znači narod koji nema isto porijeklo sa drugim narodima, koji je kao takav postojao na Balkanu i prije dolaska Turaka. Dukljanski Crnogorci, i oni autohtoni, u stvaranju „novog čovjeka“, svoju etnogenezu vezuju za neku nedefinisanu skupinu plemena, a simbol svoga postojanja nalaze u rimskoj provinciji Duklja, dok Hrvati srpske vladare prikazuju kao svoje kraljeve (Tvrtko I, krunisan u manastiru Mileševa), a slično je i sa Makedoncima. Svi su autohtoni, a istorijski svi su Srbi.
Kako se politike grade i održavaju na nacionalizmima na prostoru cijele Jugoslavije i traju decenijama, političke elite izdašno pomažu i podržavaju takve „nauke“ i takve „naučnike“, a glas poštenih istraživača ne može se čuti.
Na Balkanu nasrpsko-hrvatskom području živi jedan isti narod, koga su podijelile vjere i sveštenici. Srbi i Hrvati su na Balkan došli u istoj skupini, te su u suštini isti narod, tim više što značajan dio Hrvata čine pounijaćeni Srbi. Dokaz za ovu tvrdnju nalazim u jeziku. Jezik nam je isti, a jezik je zavičaj.
Komunističke vlasti u Jugoslaviji, koje su bile apriorno antisrpske, gusle su skinule iz pročelja i gurnule u zapećak, proglasili ih seljačkim instrumentom, koji je gotovo sramota slušati.
Njih ni danas nema na muzičkim akademijama, na narodnim svečanostima, čak ni na Vukovom saboru, kako je primijetio neko, koji bi trebalo otvarati guslarskom pjesmom. Pametni stari narodi svoje nacionalne praznike proslavljaju uz svoje stare običaje i uz pratnju svojih nacionalnih instrumenta s najvećim ponosom ističući svoju tradiciju (Škotlanđani, gajde...).
Mladi ljudi na prostoru Balkana, u novostvorenim državama, vaspitani na lažnoj istoriji i literaturi, ne poznaju objektivnu istoriju i tradiciju svoga naroda, nemaju pojma o guslama, niti o narodnoj poeziji, koja je očuvala srpski narod. Prosvjetne vlasti u tim državama, kao recimo u Crnoj Gori ili Bosni i Hercegovini, izrađuju nastavne programe po mjeri ideologije stranaka na vlasti, vodeći računa prvenstveno o identifikacionim elementima, pa iz lektire i programa maternjeg jezika izbacuju značajne srpske pisce, a uvode poznanike iz sokaka, razne skribomane, čija je jedina „vrijednost“ to što bespogovorno prihvataju ideologiju vladajućih stranaka. Oni bolje poznaju poeziju Indijanaca, nego svoju narodnu poeziju.
Bošnjački ideolozi nacionalisti Njegoša proglašavaju za genocidnog pjesnika. Krvoločna laž davi Balkan. Za dukljane Petrovići nijesu Crnogorci, već došljaci, a Stefan Nemanja je slučajno rođen u Podgorici, jer su njegovi roditelji tu došli kao izbjeglice. Po njima Crnogorci nijesu Srbi, oni su autohtoni, jedinstveni, maltene arijevska rasa. Privilegovani profesori crnogorskog jezika se svim silama trude da lokalne crnogorske govore odvoje od srpskog jezika, kome pripadaju, i da na tim osnovama stvore jezik, koji se od srpskog jezika razlikuje samo time što su mu dodata tri slova. Slična situacija je i sa bošnjačkim jezikom.
Za ove kvaziintelektualce, homo novus, gusle su seljački instrument do zla boga dosadan i nezanimljiv, pa se prosto zaprepašćuju ako ih neki ekscentrični i nadobudni kompoziror uvrsti u orkestar. Ako već gusle treba da stoje okačene na zidu, po njima, one otuda ne treba da se skidaju, jer ih nije lako slušatipošto izazivaju „neurozu“, a umetanje guslarskih sekvenci u modernu muzičku kompoziciju je „prosto perverzija“.
Ovo nije tačno. Moderna interpretacija gusala u klasičnoj muzici otkriva bogatstvo i moć ovog instrumenta. Zahvaljujući darovitim i nacionalno svjesnim umjetnicima kakvi su brat i sestra Peković, Nikola i Bojana, na svjetskim muzičkim scenama izvode se koncerti klasične muzike u kojima su gusle vodeći instrument uz pratnju cijelog orkestra: violina, viola, bubnjeva, flauta, kontrabasa, gitara, truba... ( Nenad Blagojević)
Srpski intelektualci u Crnoj Gori, razjedinjeni i sasvim marginalizovani, nijesu uspjeli da se izbore za adekvatan tretman u državi, nema ih u nacionalnoj televiziji, nema ih u žirijima, nema ih u državnim projektima, u lektiri, još nijesu uspjeli da se izbore za pravi tretman srpske kulture u Crnoj Gori..
Republika Srbija je nedavno obezbijedila upis gusala i pjevanja uz gusle u UNESKO Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovječanstva. Upis gusala u nematerijalnu baštinu čovječanstva, koji je obezbijedila Srbija, naglo je podgrijao interesovanje za ovaj instrument u svim okolnim zemljama. Svi su se odjednom prisjetili da su nekad čuli glas toga instrumenta, ili da je neko od njihovih zaboravljenih predaka nekada guslao, da i oni, možda, negdje na tavanu imaju gusle, te da svaka od tih državica: Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, pa čak i Albanija, ima pravo da gusle uvrsti u svoju nematerijalnu baštinu. Da se nematerijalna baština upisuje kao baština naroda, nacije, bilo bi sasvim lako riješiti kome gusle pripadaju. Gusle su srpski instrument. One su u životu i kulturi Srba značajne i prisutne kroz vjekove, bitno su uticale na stvaranje naše narodne poezije i oblikovanje srpskog duha i srpske nacionalne svijesti, a najprisutnije su bile u Crnoj Gori i Hercegovini, u kojima su se sve do komunista stanovnici nacionalno izjašnjavali kao Srbi.
I sam Vuk Karadžić je kazao da su gusle najprisutnije u Crnoj Gori, Hercegovini i južnim krajevima.
Kako države upisuju svoju nematerijalnu baštinu, a ne nacije, a u svim državicama na Balkanu, u kojima su živjeli, ili i danas žive Srbi sve tri vjeroispovijesti, gusle su bile značajan narodni instrument, pa svaka od tih država polaže pravo da i ona gusle upiše u svoju nematerijalnu baštinu. Zato je bio razuman poziv Srbije Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Albaniji da se i one pridruže zahtjevu i traže da se gusle upišu i u njihovu nematerijalnu kulturnu baštinu.
Gusle su bitno uticale na formirawe srpske nacionalne svijesti, srpske umjetnosti i kulture i zaslužile da na srpskim i drugim muzičkim akademijama zauzmu ravnopravno mjesto i dobiju svoje odsjeke, da budu mnogo prisutnije u našem zvaničnom i kulturnom životu, na televizijama i u drugim sredstvima informisanja. Njihovo vrijeme ponovo dolazi, biće prisutnije, ne samo u guslarskom pjevanju, već i u guslarskim školama, koje se otvaraju, ne samo u narodnoj, već i u klasičnoj muzici. Kod Srba jača nacionalna svijest i nacionalni ponos, jer nas i drugi na to prisiljavaju.
„Đe se gusle u kuću ne čuju,
Tu je mrtva i kuća i ljudi“.(Njegoš, „Gorski vijenac“)
Literatura:
4. Aleksa Šantić, „Guslama“, (20.2.1886.),
5. Jovan Dučić, „Kultura našeg seljaka“, Pravda, Beograd, 1930,
6. Isidora Sekulić,“Šta su Srbinu gusle“, Sombor, 1894, Srbi u BiH,
7. Jovan Deretić,“Srpska narodna epika“, Beograd, 2000,
8. Franc Kafka, „Proces“, Prosveta, Beograd, 1974,
9. Dr Danka Lajić-Mihajlović, „Srpsko tradicionalno pevanje uz gusle, guslarska praksa kao komunikacioni proces“,Muzikološki institut SANU, Beograd, 2014,
10. Rajko Petrov Nogo, Predgovor knjizi „Srpske junačke pjesme“, BIGZ Beograd, 1987.
11. Nenad Blagojević, „Nebesko je uvek i doveka“, Dijaspora/Diaspora, Stokholm
Tema:Gusle moje
Gusle su srpske a uz gusle pjevaju i drugi narodi
Povezani tekstovi
Nenad Blagojević
(U svekolikom srpstvu, koliko je poznato, retko se žene prihvataju gusala. Tako je bilo sve do pre koju godinu dok jedna četrnaestogodišnja devojčica nije uzela gusle u ruke i otputovala iz rodnog Kraljeva u Beograd, da u emisiji „Ja imam talenat“ pokaže raskošan talenat guslara i pevača uz gusle. Posle prvog kruga pridružio joj se brat i… Pobedili su! Zovu se Bojana i Nikola Peković. Ovo je priča o njima i njihovoj muzičkoj familiji.)
Bilješka o autoru
Vuk Cerović, rođen u Bijelom Polju. Osnovnu i srednju školu završio u Bijelom Polju, studirao Slavistiku (ruski jezik i književnost) na Filološkom fakultetu u Beogradu.Na istom fakultetu magistrirao i doktorirao na grupi za jugoslovensku književnost. Bio profesor i predavao više predmeta na Odsjeku za srpski jezik i južnoslovenske književnosti na Filozofskom fakultetu u Nikšiću.
Piše prozu za djecu i odrasle, književnu kritiku, radio drame. Objavio za odrasle tri zbirke priča: ''Drhtaj na rubu'', ''Priče sa periferije'' i ''Tuđi život''.U trilogiji ''Krug'' objavio tri romana o porodici Marković iz Lazina i o Crnoj Gori u XX stoljeću – ''Zle godine'', ''Jesen u proljeće'' i ''Ljeto u Durakovu''.
Objavio dva romana za djecu iz trilogije: ''Hrabri dječak Dronjo'' i ''Dječak traži oca''; dvije zbirke priča: – ''Blago ispod naše kruške'', ''Rođaci iz Lazina'' i nekoliko slikovnica.
Objavio tri književne studije, o Stefanu Mitrovu Ljubiši, o Mihailu Laliću, o Nikoli Lopičiću i nekoliko desetina eseja, naučnih i stručnih radova.
Linkovi do tekstova od istog autora u Online izdanju:
Njeno veličanstvo knjiga
Istinite i druge novele
Kulturarv
U prevodu Anderša Gustafsona prilog Vuka Cerovića Srpske narodne poslovice objavljen je u štampanom kao i u online izdanju
