Piše: Draginja Urošević
Ocuvane freske iz prednemanjickog perioda su u vizantijskoj tradiciji, ne u malom obimu, doprinele vrednosti zdanja. Od velike vaznosti su freske u Petrovoj crkvi: pet scena iz Hristovog zivota, krstenje Hristovo, izdajstvo Judino i Hristovo raspece.
Stefan Nemanja je svojim zaduzbinama obelezio veliki pocetak graditeljske i slikarske delatnosti. Pojavu blistavih umetnickih tvorevina nastavice njegovi potomci, crkveni velikodostojnici i vlastela. U ovim hramovima susresce se vizantijska i romanska tradicija. Za hramove, Nemanja ce angazovati najbolje umetnike svog vremena, carigradske majstore koji pokazuju odlike dvorske komninske umetnosti.
U Studenici su radili majstori iz juzne Italije i Kotora. Freske iz 1208-1209. odlucno napustaju obrasce poznokominske umetnosti graficizma i unose elemente plasticnosti u svecane dekorativne celine sto ce Studenicu uciniti prototipom kasnije gradjenih i oslikavanih hramova. Uvode se natpisi na srpskom jeziku i teme iz srpske knjizevnosti zaslugom Svetog Save, najmladjeg Nemanjinog sina.
Stefan Prvovencani izmedju 1208. i 1215. podize Zicu koja ce postati srediste stecene arhiepiskopije a Sveti Sava dovodi majstore Iz Carigrada da je oslikaju (1219-1220). Majstori se uklapaju u tradiciju studenickog zivopisa.
Nemanjini potomci mnogo grade. Ono sto ove spomenike cini integralnim umetnickim ostvarenjima su freske naslikane odmah po zavrsetku gradjenja ili koju godinu kasnije. Prvi po nastanku je kompleks blistavih umetnickih vrednosti u milesevskoj crkvi. Portreti Nemanjica, Beli andjeo, Bogorodica, Blagovesti po koloristickim dometima, punoci oblika ulaze u sam vrh zidnog slikarstva ukupnog vizantijskog umetnickog sveta. Majstori, izraziti poklonici plasticnog stila, najvisi domet su dostigli u Moraci, izdvajajuci se otmenoscu crteza, kultivisanoscu boja i izrazajnoscu likova. U mauzoleju srpski crkvenih velikodostojnika, crkvi Svetih apostola u okviru Pecke Patrijarsije, oko 1260. nastale su freske, nejednake vrednosti, koje rezimiraju dostignuca slikarstva i nagovestavaju nove prodore.
Po likovno-estetskim merilima, zivopis u sopocanskoj crkvi Svete Trojice zauzima najistaknutije mesto ne samo u srpskoj vec i u vizantijskoj, pa i evropskoj umetnosti druge polovine XIII veka. Freske u centralizovanom delu hrama teze idealima anticke lepote i predstavllaju pocetak Renesanse u Srbiji.
U razvoju srpskog zidnog slikarstva kljucan je XIII vek. Velelepne srpske freske iz ovog veka nalaze se u mnogim antologijama srednjevekovne umetnosti kao spomenici zidnog slikarstva najviseg dometa.
Kralj Milutin se istakao kao najstrasniji srpski ktitor i mecena. Napusta se raski tip hrama i usvaja pravougaona osnova sa upisanim krstom, s jednim ili pet kubeta. Reprezentativno delo je Gracanica.
Svoju pripadnost vizantijskoj kulturnoj sferi, srpsko zidno slikarstvo, najuverljivije je pokazalo tokom nekoliko decenija XIV veka. To je razdoblje u kome su najznacajnije srpske freske proistekle iz sredisnjih umetnickih zbivanja Vizantije. Nadmocni kralj Milutin skrenuo je, kao veliki mecena, glavne kulturne i umetnicke tokove iz Vizantije u svoju zemlju. Novost u zidnom slikarstvu je teznja za naracijom. Zidne slike postaju ne samo ilustracije Starog i Novog zaveta, vec i mnogih drugih tekstova, pretvaraju se u male formate i ispunjavaju usitnjenim oblicima. Mnogo je pojedinosti iz svakodnevnog zivota. Slikari se sluze plasticnim izrazom, zivim bojama i svetlo-tamnim kontrastima.
U vreme Stefana Decanskog i cara Dusana pravci u fresko-slikarstvu se razlistavaju. Dusan je kao ktitor celine bezbrojnih decanskih fresaka pruzio dokaz o svom bogatstvu, omogucivsi slikarima, nejednaknih nadarenosti, upotrebu zlatnih listica i skupocenog plavog azura. Zbog svecane dekorativnosti, u kojoj su glavne sveze harmonije plavo-zlatnih tonova, ikonografske novine enciklopedijskog karaktera, zivopis Decana ima posebno mesto u srpskoj i vizantijskoj umetnosti.
U teskim vremenima posle propasti carstva kao ktitori se izdvajaju Knez Lazar, kneginja Milica i Stefan Lazarevic. Oni podizu spomenike moravskog graditeljstva. Zidno slikarstvo moravske Srbije donosi nove ikonografske i pikturalne vrednosti. U ikonografsko-tematskom smislu moravski slikari se oslobadjaju opsirne naracije, dramaticne izrazajnosti i usitnjenosti oblika.Mekom i finom modelacijom oblika grade novu estetiku.
Nastajalo u vreme groznicavih aktivnosti srpske intelektualne i duhovne sredine, zaokupljenosti strahom od Turaka, moravsko zidno slikarstvo je zrelo i u njemu se prepoznaju duh i vreme poslednjeg kulturnog poleta zemlje uoci sudbonosnih istoirjskih dogadjaja.
_____________________________________________
Draginja Urosevic, Srpsko zidno slikarstvo
© Dijaspora, dvojezicni srpsko svedski casopis za kulturu Stokholm
Prilog je objavljen na svedskom jeziku u broju 17-18, decembar 2000. godine
Draginja Urosevic rodjena je 1949. godine u Kraljevu. Objavila je do sada trinaest knjiga poezije. Kao pesnik javila se 1972. godine zbirkom poezije "Zglasja". Danas zivi u Beogradu. Prvi put javila se na stranicama "Dijaspore", (broj 16 za juli- avgust 2000. godine) dragocenim izvestajem o obelezavanju Vidovdana na Kosovu. Ovaj casopis na svedskom jeziku objavio je njen zapis o srpskom freskoslikarstvu (Serbiskt väggmåleri) a upravo objavljuje seriju tekstova o nasim manastirima. Seriju prate Draginjine pesme posvecene manastirima. Neke od pesama objavljuju se prvi put u ovom caspoisu.
