|
Srbi zapadno od Drine 2002. godine obelezavaju jubilej najznacajnije ustanove srpskog naroda u minulom veku - sto godina od osnivanja Prosvjete. Sve najumnije glave od Pejanovica, Grcica, Jeremica, Marka Markovica, Pera Slijepcevica do Jovana Ducica, Alekse Santica, Atanasija Sole, brace Corovic i drugih bile su okupljene oko Prosvjete. Piše: Radoslav Bratic Prosvjeta je u najtezim vremenima bila i ostala cuvar srpskog imena, srpskog jezika i srpskog naroda. Ona je izasla iz istog onog prostornog kruga odakle su, vise od pola veka pre njenog osnivanja, Karadzici stigli u Srbiju i u svom pozamasnom prtljagu doneo nam je Vuk knjizevni jezik i velikodusno ga podario ne samo Srbima vec i narodima drugih vera. Utoliko je cudnije sto neki Srbi danas izgleda da ne znaju kako im se zove jezik. Kuca sabornosti Vec od prvih godina osnivanja u Prosvjetu se uclanilo na hiljade Srba iz raznih krajeva tadasnje Bosne i Hercegovine i rasejanja, a medju njima je bilo mnogo utemeljivaca i donatora. Clan Glavnog odbora, ugledni Scepan Grcic, je rekao: "Ja mislim da ne smije biti Srbina u Bosni i Hercegovini a koji nije clan Prosvjete". I zbilja, sve oci potlacenog srpskog naroda bile su uprte bac u Prosvjetu. Ona ce biti pokretac, izdavac mnogih vrednih izdanja, kao cto su kalendari i list pod istoimenim naslovom, u cemu ce se najvise istaci Vladimir Corovic i Risto Radulovic, Bice to primamljivo stivo za prosvecivanje najsirih srpskih masa. Ovo drustvo ce, odmah nakon utemeljenja, osnovati srpske zemljoradnicke zadruge da bi se popravilo ekonomsko stanje srpskog stanovnistva. Ali, Prosvjeta ce svojim stipendijama i raznim drugim nacinima pomagati i pojedince muslimanske i katolicke vere. Ona ce, brinuci o zdravlju naroda, osnovati i veoma znacajne organizacije poput Sokola i Pobratimstva. Nije ni cudo sto ce na njenu desetogodisnjicu (1912), Aleksa Santic napisati himnu u kojoj ce reci:
Nek svjetiljke zive gore Vispreni Vladimir Corovic na brojne optuzbe ce uzvratiti briljantnom analizom i razotkriti sta je pozadina i kakve su namere ovog montiranog i monstruoznog procesa. Ipak je Corovic osudjen na pet, a zatim na osam godina strogog zatvora i na dan posta svakog treceg u mesecu. Pored Corovica, osudjen je na robiju veliki broj pripadnika srpske inteligencije, a bilo je vesanja i pogubljenja narocito u pogranicnim mestima. Zatvorene su sve srpske skole, ukinuti listovi, zabranjene organizacije, zbrisano sve sto pominje srpsko ime i cirilicu. Sudjeno je srpskim oficirima, mnogo ih je streljano ili je otislo u logore. Neki su proterani a drugi uzimani za taoce. Sedam srpskih svestenika odmah je streljano.
Odrzanje uprkos stradanjima Ali Srbi su se i u takvim vremenima uspeli odrzati. Uspeli su da cirilica ne bude samo crkveno pismo vec i nacionalni simbol prepoznavanja njihovog identiteta, ma gde ziveli. Pocorek je urlao i trazio da se cirilica zbrise u korenu. Pocetkom Drugog svetskog rata ustase su opljackale celokupnu Prosvjetinu imovinu, da bi njen rad bio obnovljen posle oslobodjenja zemlje 1945. Ali, nazalost, ta aktivnost ce potrajati svega nepune cetiri godine, da bi je nove vlasti ukinule 1949. Pokusaj vidjenih Srba da se odluka promeni sprecili su zvanicnici Salko Nazecic i Alojz Benc. Tako je Prosvjeta treci put u jednom veku ukinuta i ostala bez imovine. Oteto joj je na desetine kuca-legata parcela i njiva, papiri od vrednosti i veliki iznos gotovog novca.
Obnova Prosvjete 1992. godine, u ratno vreme, na celu sa akademikom Vojislavom Maksimovicem, za srpski narod preko Drine, bila je izuzetan dogadjaj. U okviru "Corovicevih susreta pisaca" 2002. godine okupice se u Gacku i Bileci velik broj nasih najeminentnijih pisaca i istoricara. Oni ce osvetliti manje poznate ili zaboravljene cinjenice, govoriti o najznacajnijim srpskim stvaraocima i nacionalnim radnicima u celom jednom veku. Knjiga o istoriji Prosvjete Akademija nauka i umjetnosti Srpske, u svojoj vec profilisanoj i izvanredno opremljenoj ediciji, objavila je veoma znacajnu knjigu dr Bozidara Madzara "Prosvjeta - srpsko prosvjetno i kulturno drustvo 1902- 1949". Ovaj Trebinjac, po struci istoricar, radio je mnoge znacajne poslove. Izmedju ostalog, bio je direktor Arhiva Bosne i Hrcegovine u Sarajevu, a umro je 1. januara 2.000. godine u Minesoti u SAD. Proucavajuci istoriju Prosvjete, do najsitnijih vaznih detalja, Madzar je dao i sliku zivota Srba pod habsburskom okupacijom, analizirao rad srpskih crkvenih skolskih opstina, pratio bogatu aktivnost srpske studentske inteligencije u Becu. Ovaj vredni covek proucio je delatnost Prosvjete i njenu ulogu u skolovanju omladine, osnivanja biblioteka, izdavanju knjiga i svakojake pomoci najsiromasnijem stanovnistvu. Bozidar Madzar istrazio je represivne mere austrougarske uprave nad Srbima, a posebno posvetio paznju "veleizdajnickom procesu" sprskim intelektualcima i funkcionerima Prosvjete u Banjoj Luci 1914, sto je imalo za posledicu likvidaciju ove srpske organizacije. Tom prilikom su raspustena i sva druga srpska drustva. Trebalo je ugusiti sve sto mirise na srpstvo, a pogotovo sve sto ima ikakve veze sa Srbijom. Tako ce, u tom procesu, listu Prosvjeta najvise biti zamereno sto nije objavio ni vest o poseti Franje Josifa Bosni i Hercegovini. Pod zestoki udar su dosli Danilo Ilic, Vasilj Grcic, Petar Kocic, Aleksa Santic te knjige Stojana Novakovica, Stanoja Stanojevica i drugih. U predgovoru ovoj izuzetnoj knjizi, nas ugledni akademik Milorad Ekmecic kaze da je Madzarova knjiga najznacajnije ostvarenje u istrazivanju, nastanku i razvoju srpske inteligencije i ukupne kulture u Bosni i Hercegovini u jednom vremenu. -------------------------------------------------------- © Radoslav Bratic, knjizevnik iz Beograda. Prilog o Prosvjeti publikovan je i u stampanoj verziji casopisa Dijaspora, |
